پالایش ِدبیره، یک اشتباه محض!

 

پالایش و تعیین ِ نوع دبیره برای غزل‌ها کار صحیحی نیست زیرا وزن غزل‌ها خود نوع دبیره را معین کرده است و تخطی از این کار دست کم وزن اشعار را بهم می‌زند. پس در این کار باید احتیاط کرد مثلا در غزل ۷۳۸ می خوانیم:

جان ابراهیم مجنون گشت اندر شوق او

تیغ را بر حلق ِ اسماعیل واسحق می‌زند

اگر بر اساس پیشنهاد پالایش دبیره ی پارسی عمل کنیم باید اسحق را اسحاق بنویسیم ولی این کار وزن مصراع را بهم خواهد زد. همین مراتب در تصحیح و مرمت دیگر نشانه‌هامثل علامت تنوین، حذف ِواوِ ِ معدوله، همزه‌ی پایانی، تبدیل همزه ی کسره ی اضافی به (ی)، حذف ِ ماقبل ِ مفتوح یا حذف همزه‌ی ماقبل مکسور و .. صادق است.

منشی روز و شبم نیست شود هست کنم

پس چرا روزِ  ِ تو را عاقبت انشا نکنم

بیتی از غزل ۱۶۴۰  

خود مولانا  در حالت فوق  بر اساس وزن غزل همزه ی پایانی در انشاء را حذف کرده است.

ولی در بیت زیر

ای که انشاء عطارد صفت ِ شوکت ِ توست

عقل ِکل چاکرو طغراکش ِدیوان ِتو باد

اینجا دیگر نمی توان همزه‌ی پایانی را حذف کرد زیرا این همزه در تواتر و تکرار در عطارد باید (عین) تلفظ شود نه به عنوان کسره ی اضافی و تحریر آن به صورت ِ:

ای که انشای ِ عطارد ....

اشتباه محض است.

ولی به راحتی می توان همزه نشانه‌ی اضافه مثل  پارچهٔٔ نخی را به پارچه‌ی نخی تبدیل کرد زیرا به وزن شعر لطمه‌ای نمی زند. باید دقت کرد که همزه همواره کسره‌ی اضافی نیست و در غزل‌ها نمی‌توان شعرائی را شعرایی نوشت و سوءنیت را سوی‌نیت یا سونیت این کار به بدخوانی و بدفهمی غزل‌ها کمک می‌کند.

...

بخشی از مقدمه‌ی دیوان کبیر به تصحیح  ِ سیروس شاملو